Pas takimeve të panumërta dhe jetëdhënëse me Shemsiun e Tabrizit, Rumi, ky mistik i madh i shekullit XIII, poet dhe pararendës i valles së dervishëve fluturues, hoqi dorë nga shumë parime të fesë zyrtare, duke këmbengulur se vetëm tretja e plotë vetjake në energjitë e madhërishme të Zotit të Lum mund të sjellë kënaqësinë që shpirti e kërkon me kaq ngulm. Më pas, vetvetiu, Rumi filloi të fliste gjuhën e poezisë. Ndërkohë, ndjekësit e tij, me dyzet e katër mijë vargjet që nxori nga goja, përpiluan njëzet e tri vëllime, nën titullin e përbashkët "Divani".

Në "Publicistika 1" janë përfshire vetëm shkrimet e botuara në revistën "Hylli i Dritës", të themeluar prej Fishtës dhe drejtuar për rreth 30 vjet prej tij; nuk janë perfshirë në kete vëllim katër shkrime të gjata, me së shumti për arsye paraqitjeje të librit. Ato gjenden në vëllimin vijues nëkapitullin "Trajtesa, shënime udhtimi, polemika".

Në "Drama 2" janë përfshire tri veprat agjiografike të autorit, dy melodrama: "Françesku i Asizit" e "Luigji Gonzaga" si dhe nje poemë: "Shna Ndoi i Padovës". Të vëna në skena teatrore të kohës dhe të interpretuara me raste përvjetorësh, ato jetë-shkrime dramatike shenjtorësh, dëshmojnë gjithashtu ndihmesën e shtuar të Fishtës si themelues i teatrit kombëtar shqiptar, një dimension tjetër i panjohur dhe i pavlerësuar deri tani.

"Drama 1" përfshin shtatë prej dhjetë pjesëve dramatike të autorit: "Juda Makabe", "Jerina", "Shqiptari i qytetnum", "Shqiptarja e qytetnume", "Uliksit", "Ifigjinia" dhe "Hajria" (vepër e papërfunduar).

Vëllimi i katërt, "Epika" përfshin epopene e mirënjohur "Lahuta e Malcis", dhe poemën e pambaruar "Mojs Golemi", që evokon epokën e Skënderbeut. "Lahuta...", padyshim kryevepra letrare e autorit dhe e letërsisë shqiptare të gjysmës së parë të shekullit njëzet, gjithashtu, është botuar si vepër e plotë në vitin 1937, por bleni i parë i saj "Marash Uci" u botua që me 1904-5.

Ky vëllim i tretë përmban poezitë e përkthyera nga autori, që vijnë për herë të parë në një përmbledhje më vete. Të përkthyera e të publikuara në një hark kohor prej katër dekadash, duke filluar nga viti 1909 ("Pika Voese") redaksia i ka grupuar ato në këtë vëllim, i cili përmbyll Liriken e poetit, por shpalos, gjithashtu, lidhjen e pandërprerë të tij me letërsine botërore.

Vëllimi i dytë i lirikave të autorit përmban poezitë origjinale të vëllimit "Vallja e Parrizit" dhe melodramën "Barinjtë e Betlehemit", të cilat i bashkon përmbajtja religjioze. Përbashkuar motivet fetare me ato patriotike, ky vëllim ofron ate që vetë poeti e frati shembullor, gjithashtu, i pat zgjidhur që në krye të herës, sipas devizës "Fe e Atdhe" të Urdhrit të Françeskanëve Shqiptarë.

Vepra e plotë e Gjergj Fishtës hapet me Lirikën e tij, me vëllimin "Mrizi i Zanave", i botuar për herë te parë me 1913, por i plotësuar e i pasuruar nga njeri botim në tjetrin (1924, 1931, 1941), i cili përmban poezinë lirike më të lexuar e njëherësh më të vlerësuar në korpusin e gjerë të veprës së autorit.

“…Ky libër vjen si një polifoni e vërtetë, e përsosur. Aromë magjike e botës – dashuri, e fuqisë dhe mistereve të saj. Autorja, mjeshtre në ndërtimin e lirizmit dramatik të tekst-rrëfimit, balancon mirë mes të kundërtave: mes ikjes dhe kthimit, mes Po-së dhe Jo-së, mes realitetit dhe ëndrrës, mes pranisë dhe mungesës, trupit dhe shpirtit, mes tokësores dhe qiellores, statuse këto që, pandërprerë zëvendësojnë njëra-tjetrën me lehtësi dhe elegancë, me përsosmëri estetike… Majlinda Rama, me një fund që vjen dhe sjell qetësi, paqe kontemplative, qiellore, e le të hapur dritaren e universit të pafund të dashurisë, në kërkim dhe prurje, të pritura të papritura, diskretshëm edhe ndjesinë për fluturime të radhës…

E degjon! Me zë të lartë po na thërret që të shkojmë edhe ne atje, të bashkohemi me të, dhe nata veshëngrehur që çdo gjë përgjon, mundohet të na thotë, të na përshpërisë me mundim, prej dallgëve që e pengojnë, atë thirrjen e saj të fshehtë, të paqartë, të pashjeguar...

Lirikat e Hiqmet Mehmetajt janë të sinqerta dhe kanë thjeshtësinë e këngës. Ato nuk janë rritur në serrat e librave, por në livadhet e natyrës. Me këtQ dua të them se autori e ka asimiluar pasurinë shpirtërore të popullit dhe si nektar e ka shpërndarë në vargjet e tij. Dhe ky nektar u ka dhënë çiltërsinë e natyrshme, jashtë skemave libreske.-Dritëro Agolli

Françesko Petrarka është poeti më i madh lirik i periudhës së lavdishme të letërsisë italiane, Il trecento, ku spikasin edhe emrat e Dante Aligierit e të Xhovani Bokaçios. Poeti ka shkruar shumë vepra në gjuhën latine, si poemën Afrika dhe të tjera me karakter filozofik dhe moral. Pjesa më e çmuar e trashëgimisë letrare të Petrarkës mbetet poezia lirike e përmbledhur në Il Canzionere, që e përpunoi gjatë gjithë jetës. Kjo përmbledhje ndahet në dy pjesë. Në të parën i këndohet dashurisë për Laurën sa ishte e gjallë dhe në të dytën përfshihen poezitë e shkruara pas vdekjes se' Laurës. Shumica e poezive të Canzoniere-s janë sonetet e famshme të Petrarkës, por aty ka edhe kancona, madrigale, balada e sekstina, që shquhen për ndjenja të thella e formë të përsosur. Megjithëse tema kryesore e Canzionere-s është dashuria për Laurën, në vepër trajtohet dhe problemi i lirisë e i pavarësise së Italisë; ka edhe lirika me karakter qytetar e moral me frymëzim të lartë e të sinqertë.