Zhanri

Nga botimi i vëllimit të parë të përmbledhjes publiçistike “Në udhëkryqet e kohës” në vitin 2007, kanë kaluar dymbëdhjetë vjet, ku krahas botimit të veprave poetike e në prozë, si dhe të librave historikë, ky vëllim i katërt rradhitet në vazhdën e shënimeve që autori ka shkruar në itineraret Paris-Tiranë. Vështirë ti largohej publiçistikës, pasi aty është jeta reale, e përditshmja, gjithnjë pasionante.

Kujtimet e piktorit francez Louis Dupre që takoi dhe Ali Pashen gjatë udhëtimit të tij në Janinë dhe Athine, janë dëshmi të gjalla historike për shqiptarët. Përmes gjuhës shqipe, në studimin e tij, Luan Rama n’a shpalos gjithashtu jetën e këtij artisti të madh francez.

Fjalë nga autori: «Në njëfarë mënyre, koha sot është e përcaktuar. Është një kohë e botës, e lëvizjes së yjeve, e sistemeve qiellore, një kohë e zhvillimit, e jetës, e ripërtëritjes. Lëvizje në kohë, ngjarje në kohë, e megjithatë në botën e shpirtërave duket se kjo kohë, me një drejtim të caktuar, jeton në një gjendje tjetër, jo fizike. Ajo herë zgjatet në kufijtë e së përjetshmes apo është konstante, herë shkurtohet. Madje dhe historia e një dite apo e një jave merr dimensionet e të gjithkohshmes, një vlerë të gjithkohshme apo absolute...». Tre romane në një: “Eleonora”, “Nata e gjatë e Alberto Savianit” dhe “Burri që donte të vdiste”.

"Një drrtare drejt qiellit për banorët e Porto Palermos, për të burgosurit që brenda asaj kalaje apo Kështjelle, nëpër ato guva e galeri nëntokësore, dëgjonin dallgët dhe nuk i shikonin dot... Sipër kokave të tyre veç një burim i dritës qiellore dhe dielli që s'mund ta gëzonin. Vetëm ajo dritë i çonte drejt ëndrrës, shpresës, lirisë..."

"Nata e gjatë e Alberto Savianit" botohet në vazhdën e rreth 50 librave botuar nga ky autor, disa prej të cilave, romane. Një histori e dhimbshme dhe e jashtëzakonshme dashurie që lidh dy epoka, luftën, emigrimin dhe kërkimin e ethshëm të një dashurie. "Pas pak avioni doli nga retë e dendura dhe tani po fluturonte në një kaltërsi qielli të pafund. Poshtë ishte deti Adriatik. Mbylli sytë. Ndjente një lloj lumturie që e kishte pushtuar të tërën. I vdekuri, dashuria e saj e madhe dhe e humbur, tashmë ishte ringjallur... "

Në këtë libër të ri "Burri që donte të vdiste..." të shkrimtarit Luan Rama, përveç romanit me të njëjtin tituli, i janë bashkangjitur edhe pesë tregime të shkurtra që hedhin dritë mbi drama të mëdha të shoqërisë shqiptare ndër vite. Një lloj tragjizmi ku në fund nuk mungon përpjekja për ta ndryshuar këtë botë përpëlitëse si dhe drita për një të ardhme ndryshe...

“... Kur ndërmora të lëxoj dorëshkrimin Mbresa parisiane, u befasova. Ishte dhuratë e vyer për mua. Nëse doni të zhyteni në pasurinë e vërtetë të këtij qyteti, atë çka ai i ofron shpirtit njerëzor, të ecni në kthinat e qoshet e tij, të përjetoni historinë e marrëdhëniet e tij me figurat letraro-artistike të dy shekujve, atëherë merrni në duar Mbresa parisiane. Është një histori dashurie, një ftesë një grishje, e cila përmes detajesh marramendëse, forcës, thellësisë e saktësisë së fjalës, përcjell disa nga faktet më të rëndësishme artistike, letrare e kulturore të kohës, copëza të artit e kulturës që gjallon e rreh në zemrën e këtij qyteti. Është një guidë kulturore e historike, një shëtitje e këndëshme, një gosti e bollshme të marra së bashku, servirur, me përkushtim e finesë, ashtu siç di vetëm Luan Rama. Ky libër i vyer e i denjë për çdo bibliotekë, i bashkëngjitet Përballë tablosë dhe Parisi letrar të këtij autori, duke formuar kështu një triologji të përkorë, në gjuhën tonë të bukur.”

Përmes veprave të piktorëve francezë të shekullit XIX, në imagjinaren tonë rikrijohet jeta e shqiptarëve në trojet e tyre dhe përtej kufijve në rrugëtimet e gjata të historisë. Delacroix, Decamps, Corot, Gerome, Papety, Bida, Gleyre etj., një plejadë artistësh të mëdhenj na ofrojnë sot imazhin e shqiptarit të shekullit XIX, figurën e tij herë heroike e tragjike dhe herë lirike. Ishte “Shkolla e Orientalistëve” ajo që i nxiti këta piktorë të vëzhgojnë nga afër shqiptarët dhe qytetërimin e tyre të lashtë...

1961. Polina Dybyison arratiset nga Franca drejt Marokut, me një emër të rremë, për t'i shpëtuar të shkuarës. Kur i dashuri i saj, Zhani, i kërkon të martohen, ai nuk e di se cila është ajo në të vërtetë. Për ironi të fatit, ai e njeh shumë mirë historinë e saj, sepse të rrallë janë ata që nuk e kanë parë filmin e famshëm me Brixhidë Bardonë, të frymëzuar drejtpërdrejt nga jeta e Polinës, që bëri kaq bujë në Francë. Atij nuk i shkon ndër mend se fati e detyron Polinën të përjetojë për të dytën herë të njëjtën situatë që, dhjetë vjet më parë, e kishte shtyrë të vriste ish të fejuarin. Çfarë do të zgjedhë Polina? Ti thotë cila është? Ç'të vërtetë të tmerrshme fsheh ajo brenda vetes? Jean -Luc Seigle e shkruan këtë roman të bazuar në një ngjarje të vërtetë në vetën e parë, duke na bërë të përjetojmë në palcë heshtjet, ëndrrat dhe vuajtjet e një vajze të re, të dënuar me vdekje tri herë nga meshkujt e kohës së saj.

“Pas vdekjes së Agronit , mbretit të fuqishëm ilir , ishte gruaja e tij , Teuta, ajo që e drejtoi mbretërinë ilire , duke u bërë një nga figurat më spikatëse të asaj kohe . Me një zgjuarsi dhe një kurajë tëveçantë , kjo stratege dhe “ mbretëresha e deteve “siç e konsideruan historianët e kohës , i dha një dritë të re qytetërimit ilir .”

Ëndrra ime më e madhe ishte të shikoja dhe njëherë vendin tim , Shqipërinë. Ky është vendi që më ka dhënë mbresat më të mëdha dhe ku kam gjetur shpirtërimin e artit tim . Kur vij në Shqipëri,më duket se vijë në shtëpinë time ose , e thënë ndryshe , në parajsë. Për mua nuk ka vend më të bukur. Sot , në qoftë se kam njëfarë emri, këtë ia detyroj vendit tim , popullit , njerëzve që më edukuandhe bënë të eci para.

“ Kënga e popullit mbetet frymëzuese edhe për një soprano të muzikës klasike. Të jetosh dhe të krijosh mes të dyjave është sa e vështirë, aq dhe pasionante !... Jeta në art kërkon sakrifica të mëdha, por asaj duhet t'i përkushtohesh që të arrish të ngjitesh në lartësitë e artit të vërtetë".

Luan Rama është një kërkues pasionant i të fshehtave të kulturës franceze. Pas një pune të gjatë kërkimesh e hulumtimesh rreth jetës dhe veprës së Rimbaud, ai jep lexuesve një libër jo thjesht biografik për këtë poet të madh, por analizoi dhe krijimtarinë e tij të fuqishme në disa plane, në atë estetik. Me librin : “Udhëtimi i mbramë i Arthur Rimbaud”, ai jep jo vetëm momente kulmore të jetës së stuhishme në Paris, e ngjizur kjo me ngjarje poetike, me jetën boheme në rrugë, hotele, skuta e kafenetë, në gjithë imazherinë e misteret e këtij qyteti, por dhe aventurat londineze, udhëtimet në Gjermani, drejt Alpeve, drejt ishullit Java, e më pas drejt Egjiptit, Adenit e Hararit...

Paris, "Galerie Vieillc du Temple": Në fytyrën e tij plot rrudha jeta ka shënuar gjithçka: bredhjet boheme, ekzilin e gjatë, nostalgjinë përvëluese, kërkimin në universin e modernitetit. E veçanta, origjinalja, modernia në linjë, ngjyrë e formë. Gjithnjë kërkimi në alfabetin e krijimit. Ai që besoi në trajektoren e utopisë, që ndaloi para enigmës së thelbit njerëzor dhe që kapërceu pragun për të parë se ç'kishte përtej. Abedini kthen kokën nga unë dhe më tregon një kompozim me qindra portrete vizatuar brenda tij. Është lumi njerëzor që shkon... Dhe pastaj ai shton: "Sigurisht, shumë shpejt do të vij"! Eshtë zëri i tij me dëshirën për të ardhur dhe ekspozuar në Shqipëri...

“Dorëshkrimet e purpurta”, vëllim i ri që paraqitet para lexuesit nga shkrimtari Luan Rama ,sjell ndodhinë interesante të studiuesit francez, Pierre Batiffol i cili zbuloi kodikët e Beratit.

Libri “Leon Rey… dhe gurët filluan të flasin”, është libri i autorit Luan Rama, i cili pas librit “Kalorësit e Stuhisë”, një ese për piketakimet franko-shqiptare nëpër histori dhe “Doreshkrimeve të Purpurta” lidhur me kodikët më të bukur të botës dhe në veçanti ata të Beratit, sjell për herë të parë një vështrim të thellë për jetën dhe kontributin e arkeologut francez Léon Rey në vitet 30’ të shekullit XX. Siç thotë dhe në pasthënien e këtij libri profesori francez i Antikitetit Pierre Cabane, “Léon Rey është për secilin nga ne, themeluesi i bashkëpunimit arkeologjik midis Francës e Shqipërisë… Ai duhet të mbetet i tillë dhe për gjeneratat e reja të arkeologëve, shqiptarë, francezë apo të kombësive të tjera, si një model i seriozitetit intelektual, i cilësisë shkencore, i ndershmërisë dhe i humanizmit.” Kur e pyet autorin Luan Rama se përse iu drejtua këtij arkeologu, jetës dhe veprës së tij, çka dhe i hapi rrugën arkeologjisë shqiptare në Apolloni, bashkë me arkeologun e njohur Hasan Ceka, ai të thotë: “Pikëtakimi i parë me Apolloninë ka ndodhur vonë tek unë, atëherë kur isha një djalosh njëzetvjeçar dhe si studentë, gjatë pushimeve të verës punonim vullnetarisht për ndërtimin e stacionit të hekurudhës së re në Fier si dhe në Mbrostar, jo larg këtij qyteti”. Ky libër, i cili ndjek kërkimet e Léon Rey-it gjatë 16 viteve gërmime që ai kaloi në Shqipëri (pra gjer në kohën e pushtimit fashist më 1939), na shpalos dhe jetën intime të arkeologut, miqësinë me shqiptarët, veçanërisht me bashkëpuntorin e tij Hasan Ceka, apo kryepuntorin e tij Lluka Samarxhiu, dhe igumenin e manastirit të Pojanit, etj. Ky libër, i botuar nga shtëpia botuese Globus R, shoqërohet dhe me një numur të madh fotografish, (disa prej të cilave kanë pasuruar tashmë arkivin shtetëror të Shqipërisë), fotografi që ilustrojnë historitë e shumta të këtij libri, personazhet, ngjarjet dhe emocionet gjatë gërmimeve në Apolloni, botimet në revistën ALBANIA që nxorri Rey dhe që ishte një nga revistat më të mira të asaj kohe në Evropë.

Gjatë viteve të tij si diplomat në Paris, Luan Rama kishte fatin të takojë dhe të ndjekë nga afër vitet e fundit të presidentit Mitterand. Një histori pasionante që e ka frymëzuar atë dhe që e rrëmben lexuesin në labirintet e jetës politike të këtij personaliteti të madh të shekullit.

“... Në tavolinën e tij të shkrimit, atje ku lindin e mbruhen fjalët e këtij poeti, nga imazhet e pathëna përmes bojës së shkrimit, nga hartat gjeografike, ai rikrijon botra, fëmijëri të përjetshme, gjakun përjetues të botës së hijeve, të skulpturave engjëllore. Lindin kështu metafora të vërteta lirike gjithë hir.”- Luc Vidal, poet, botues.

Quel était le destin de l'artiste en Albanie, à l'époque du communisme totalitaire d'Enver Hodja? Collaborer ou mourir. Adopter la doctrine du réalisme socialiste ou être privé de ses droits. Exalter le " guide suprême " et l'homme nouveau ou être emprisonné. Ou bien résister... continuer à peindre, à sculpter, à filmer, écrire, sur les murs mêmes des prisons, coûte que coûte. À travers le destin des artistes, Rama nous propose une histoire particulière de l'Albanie, celle d'une culture mise au pas de la politique, de la propagande, de la censure. Comment les artistes ontils vécu ces quarante-cinq ans de totalitarisme, comment l'absurdité s'est-elle incarnée dans leur chair, quel a été leur rôle dans la chute du totalitarisme? À ces questions, l'auteur propose des réponses précises accompagnées de poèmes, de photos, de peintures, de cartes, terrifiantes, comme celle des camps de travail et de relégation. Luan Rama, artiste albanais, livre un témoignage éclairé, douloureux et une analyse implacable du dernier système totalitaire européen.